Türkiye’de Tasarlanan Emisyon Ticareti Sistemi

 Dünya genelinde iklim krizinin olumsuz etkilerinin giderek daha da hissedilir hale gelmesiyle iklim değişikliği daha da büyük ve önemli bir sorun haline gelmektedir. Bu etkilerin artması ve hissedilmesinde en büyük rollerden biri kuşkusuz sera gazı emisyonlarına ait görünmektedir. Nüfus artışı, yükselen endüstrileşme, enerji üretiminin ve tüketiminin aynı hızla artması, sera gazı emisyonlarında ciddi yükselişlere sebep olmaktadır. Tam bu noktada, emisyonların kontrol altına alınması ve iklim değişikliğinin olumsuz etkilerinin azaltılması ve hatta önlenmesi amacıyla Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ve Paris Anlaşmaları kapsamında imzalanan anlaşmalar, hayata geçirilen uygulamalar yalnızca iklim alanında değil, ekonomik anlamda da birçok zorunluluğu beraberinde getirmektedir. Bu anlaşmalar ve uygulamalar arasında asıl hedef ise karbon salınımının 2030 yılına kadar yüzde 50; 2050 yılına kadar ise sıfıra indirilmesidir. Türkiye’de yapılan ve yapılması planlanan düzenlemeler, 2015 yılından bu yana “yeşil” ekonomi ve “yeşil” uygulamalar kapsamında büyük ivme kazanmıştır. Yazımıza konu edilmiş Emisyon Ticaret Sistemi uygulamasının, Türkiye’nin iklim hedeflerinin gerçekleştirilmesi noktasında konumu, yukarıda bahse konular kapsamında önem arz etmektedir.

 Emisyon Ticaret Sistemi (“ETS”), sera gazı emisyonlarına bir üst sınır belirlenmesi ve bu doğrultuda buna ilişkin tahsisatların alınıp satılmasına bağlı olarak sera gazı emisyonunu sınırlayan veya sınırlamaya teşvik eden bir sistemdir. Tahsisat (allowance) ise, aşağıda belirtilen Taslak Yönetmelik’te de tanımlandığı haliyle, devredilebilen, kaydi olarak ihraç edilen ve belirli bir süre boyunca bir ton karbondioksit eşdeğerindeki sera gazı emisyon iznini ifade etmektedir. 

 Avrupa Birliği ETS ("AB ETS") uygulaması cap and trade (sınırla ve ticaretini yap) sistemine dayanmakta olup Dünya Bankası Carbon Pricing Dashboard verilerine göre şu an dünyada 36 adet aktif olarak uygulanan ETS sistemi bulunmaktadır. Cap and trade sistemi, sistem kapsamındaki işletmelerin emisyon üst sınırlarını aşmaları halinde emisyon ticaretine dahil olup ek tahsisat almaları usulüyle çalışmaktadır. Bir tahsisat bir ton CO2 salınımı eşdeğerindedir ve bu tahsisatlar ücretsiz veya açık artırma süreci ile veya işletmeler arası ticaretle de tahsis edilebilmektedir. Belirlenen üst sınır ve tahsisatların ticareti doğrultusunda piyasa oluşturulur ve tahsisatların bedelleri belirlenir.  

 Türkiye’nin 2004 yılında imzalamış olduğu Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi; 2009 yılında taraf olduğu Kyoto Protokolü; 2021 tarihinde onayladığı Paris Anlaşması ile uluslararası anlamda da bu sözleşmeler ile belirlenmiş ilkelere uyumu zorunlu hale gelmiş; 2053 yılına kadar net sıfır emisyon hedefini gerçekleştirmek adına ETS sisteminin kurulmasına yönelik çalışmalar hız kazanmıştır.

 13 Kasım 2023’te EPDK’nın sitesinde yayınlanan ve kamuoyunun görüşüne sunulan “Karbon Piyasalarının İşletilmesine İlişkin Yönetmelik” taslağı (“Taslak Yönetmelik”) ile AB ETS’si ile paralel olarak karbon emisyonu tahsisatlarının dağıtımı ve ticareti için karbon piyasalarının kurulması ve işletilmesi düzenlenmektedir. Yönetmelik, Elektrik Piyasası Kanunu’nun 11.maddesine dayanılarak oluşturulmuş olup Elektrik Piyasası Kanunu’nun “Piyasa işletim faaliyeti ve Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. (“EPİAŞ”) ’ın kuruluşu” başlıklı 11.maddesinin ilgili hükmü şu şekildedir:

 “(8) EPİAŞ’ın piyasa işletim lisansı kapsamı dışında yapacağı diğer enerji piyasası faaliyetlerine ve emisyon ticaretine ilişkin hususlar Bakanlık ve Sermaye Piyasası Kurulunun görüşü alınarak Kurum tarafından belirlenir.”

 Türkiye’de hayata geçecek olan ETS sisteminin pilot aşamasının 15 Ekim 2024 tarihinde başlaması beklenmektedir. Bu pilot dönemi takiben 2 yıl sonra ise uygulama aşamasına geçiş için ise 15 Ekim 2026 tarih olarak belirlenmiştir. Türkiye'de kullanılacak tahsis yöntemi henüz açıklanmamıştır. 

 2015 yılında Türkiye’de kurulan IRD (İzleme-Raporlama-Doğrulama) sistemi, ETS sistemi için belirleyici rol oynamaktadır. IRD Sistemi kapsamında hedeflenen sera gazlarının izlenmesi, raporlanması ve doğrulanmasıdır. IRD sistemi, Türkiye’deki tesisleri üç gruba ayırmakta ve bu ayrımda şu şekilde bir yol izlemektedir: 

A Grubu Tesisler : 50 ktCO2e’den düşük emisyon üreten tesisler

B Grubu Tesisler : 50 ile 500 ktCO2e arasında emisyon üreten tesisler

C Grubu Tesisler : 500 ktCO2e’den yüksek emisyon üreten tesisler

 Türkiye’de kurulacak ETS’nin pilot aşamasında, pilot uygulamaya öncelikle C Kategorisi tesislerinin dahil edileceği ifade edilmektedir. 

 Karbon piyasasının işletilmesinden sorumlu kurum EPİAŞ olarak belirlenmiştir. Taslak Yönetmelik uyarınca karbon piyasaları ikiye ayrılmış olup bunlardan ilki :

 Birincil Karbon Piyasaları: EPİAŞ tarafından organize edilecek ve tahsisatların katılımcılar arasında ihale yöntemiyle dağıtılması karbon piyasası olarak;

İkincisi ise,

İkincil Karbon Piyasaları : Yine EPİAŞ tarafından organize edilecek ve tahsisatların ticaret yöntemi ile alış satışının gerçekleştirileceği karbon piyasası olarak ifade edilmiştir. 

ETS kapsamındaki tesislerin yukarıda belirtilen piyasalarda faaliyet gösterebilmeleri için İşlem Kayıt Sistemi'ne ("İKS") kayıt olmaları zorunlu tutulmuştur. İKS ise Taslak Yönetmelik'te tahsisatların ihracı, elde bulundurulması, başka bir hesaba transferi, iptali ve itfası işlemlerinin yapıldığı ve bu işlemlerin hak sahibi bazında hesaplarda izlendiği elektronik veri sistemi olarak tanımlanmıştır. 

 Emisyon Ticaret Piyasa Yönetim Sistemi ("ETPYS") ise, karbon piyasalarına ilişkin işlemlerin yürütülmesi amacıyla, EPİAŞ tarafından işletilen ve katılımcıların kullanımına sunulan küçük istemci yapısında çalışan uygulamalardır. 

Birincil Karbon Piyasası: Birincil Karbon Piyasasına katılım için İKS sistemine kayıt olmak ve piyasa katılım anlaşmasının imzalanması zorunlu tutulmuştur. Aynı zamanda bu piyasalara katılmak için ETPYS üzerinden başvuru gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Taslak Yönetmelik md.11 uyarınca, tahsisatlar yıllık olarak belirlenip ihale yoluyla tesis edilecektir. İhaleye çıkarılacak tahsisat miktarının, katılımcılar arasında eşit dağıtılması esas olarak belirlenmiştir. İhale Programları ise EPİAŞ tarafından belirlenecek olup EPİAŞ söz konusu ihale programı sunma yükümlülüğünü ekim ayı sonuna kadar yerine getirmekle yükümlüdür. İhalenin tarihi, oturumların başlangıç-bitiş saatleri ve sunulacak tahsisat miktarının yer aldığı ihale programları EPDK'ya sunulacak ve en geç Kasım ayının son iş gününe kadar ilan edilecektir. Katılımcılar birincil karbon piyasası sürecinde sadece alım yönünde teklif verebilmektedir. Katılımcılar, teklifleri oranında EPİAŞ tarafından belirlenen oranda teminat sunacaklardır. Teklifler ise en yüksekten düşüğe göre sıralanacaktır. İhale programı kapsamında sunulan tahsisat miktarları, satın alma teklifleri ile eşleştirilecek, tahsisat miktarıyla tamamen veya kısmen eşleşen son teklif fiyatı ise Karbon Referans Fiyatı olarak belirlenecektir. Bu belirlenen Karbon Referans Fiyatı ise, ihaleye katılmış tüm katılımcılar olarak eşleşme fiyatı olacaktır. Bu doğrultuda katılımcılar tarafından, her tahsisat için bu fiyat üzerinden belirlenen tutar ödenecektir. İhalede sunulan tahsisatlar, teklifler ile eşleşip katılımcılara tesis edilinceye kadar EPİAŞ'ın İKS'deki hesabında bloke edilecektir. Tahsisatların teklifler ile tamamen eşleşmemesi halinde o ihale iptal edilecek, düzenlenen yeni ihale takvimine göre sonraki ihalelerde tekrar sunulacaktır. 

İkincil Karbon Piyasası: İkincil Karbon Piyasası Taslak Yönetmelik'in 18-25.maddeleri arasında düzenlenmiştir. Düzenlemeler uyarınca, İkincil karbon piyasası kapsamında, İKS'ye kayıtlı katılımcılar, İKS üzerindeki hesaplarından alış veya satış yönünde işlem gösterebileceklerdir. Asgari alış veya satış teklifleri 1 lot olarak belirlenmiş olup her 1 lotluk teklif 1000 tahsisat değerindedir. 1 tahsisat ise 1 ton CO2 ve emisyon değerini karşılamaktadır. Tekliflerin fiyatlandırılması için TL/tCO2 cinsinden 50 kuruş ve katları; miktarların ifadesi ise lot adeti kullanılacaktır. Seanslar, haftada en az bir iş günü saat 10:00-15:00 arasında gerçekleşecektir. EPİAŞ'ın piyasa ihtiyaçları doğrultusunda karar vermesi ve piyasa katılımcılarına bildirilmesi şartıyla hafta içerisinde yeni seanslar açılabilir ve seans açılış günleri/süreleri EPİAŞ tarafından değiştirilebilecektir. Satış teklifinin yapıldığı tahsisatlar, ilgili teklif eşleşmediği, yeni bir teklifle değiştirilmediği veya iptal edilmediği sürece, teklifi sunan katılımcının hesabında bloke edilecek ve bloke süresince ETPYS üzerinden başka bir işleme konu edilememektedir. 

Tahsisat İkili Anlaşmaları : Tahsisata ilişkin anlaşma bildirimleri, İKS'de hesabı bulunan her iki katılımcı tarafından ETPYS üzerinden EPİAŞ'a bildirilecektir. Anlaşmalar, bildirim süresince (iş günleri saat 10:00-15:00 arası) tek taraflı olarak iptal edilebilecektir. İkili anlaşma bildirimine konu tahsisatlar, satan katılımcının İKS hesabında transfer gerçekleşene kadar bloke konumunda olacaktır. Bloke olan tahsisatlar ETPYS üzerinden başka bir işleme konu edilemez ve bildirimi takiben tahsisat, bildirimin yapıldığı gün saat 15:05'te transfer edilecektir. 

Taslak Yönetmelik'in 27.maddesi uyarınca, katılımcıların EPİAŞ tarafından belirlenecek merkezi uzlaştırma kuruluşları ve aracı bankalar nezdinde hesap açmaları zorunludur. 

Türkiye ETS sisteminde tahsisatların dağıtımı ilk etapta geçmiş veriler üzerinden yapılacak olup uygulamanın ilerleyen döneminde AB ETS sisteminde uygulanan üretim verilerine göre yapılacaktır. 

2018'den bu yana, emisyon tahsisatları MiFID II kapsamında finansal araçlar olarak kabul edilmektedir ve bu doğrultuda piyasada işlem görmektedirler. Ancak Türkiye için emisyon tahsisatlarının yasal niteliği konusunda herhangi bir açıklama henüz bulunmamaktadır. Bu konuda, belirsiz olan ve açıklanmamış noktaların 2024 yılında TBMM'de gündeme gelmesi beklenen İklim Kanunu Taslağı ile açıklığa kavuşturulması beklenmektedir. Batı Akdeniz İhracatçılar Birliği sitesinde yer alan ve Gizli Taslak olarak işaretlenmiş metin  her ne kadar resmi mercilerden herhangi bir açıklama ile teyit edilmiş olmasa da söz konusu İklim Değişikliği Kanun Tasarısı metninin 8.maddesinde tahsisatların yasal niteliği hakkında şu şekilde bir düzenleme yer almaktadır: 

Tahsisatlar ve yasal niteliği MADDE 8- (1) Tahsisatlar; farklılaştırılmamış nitelikte, devredilebilen, kaydi olarak ihraç edilen ve belirli bir süre boyunca bir ton karbondioksit eşdeğerinde emisyon izni sağlayan 6362 sayılı Kanun 3 üncü maddesinde belirtilen anlamda sermaye piyasası araçlarıdır.

İklim Değişikliği Kanunu Taslağı'nın son hale gelmesi ve kamuoyuna bu şekilde sunulması halinde, emisyon tahsisatları borsada işlem görebilecektir. Ancak henüz buna yönelik resmi bir düzenleme veya açıklama mevcut değildir. 

PMR tarafından hazırlanan Türkiye'de Sera Gazı Emisyon Ticareti Sisteminin Kurulmasına Yönelik Yol Haritası sunulmuştur. Bu rapor kapsamında Türkiye'de kurulacak ETS uygulamasının piyasa erişimi ve ticareti hususunda, tahsisatların sadece özel tahsis edilmiş merkezi bir ticaret platformu üzerinden alınıp satılacağı ifade edilmiştir. Pilot ETS döneminde ise, pilot ETS uygulamasının hali hazırda aktif olan diğer emisyon ticaret sistemleri ile aralarında bağlantı kurulmayacağı belirtilmiştir. 

Konuya ilişkin bir açıklama, tanımlama, kanuni bir zemin henüz bulunmamakla birlikte, ilk aşamada ve özellikle pilot dönemde Türk ETS uygulamasının bankalara ve traderlera erişim hakkı vermemesi beklenmektedir.

@Çağla BARUT @Dr. Ömer KESİKLİ